O ewolucyjnym źródle moralnych norm (krytyka deontologii)

Popularność deontologii związana jest z podstawową jej zaletą: jest ona zbieżna z naszym potocznym sposobem widzenia i przeżywania moralności. Wielu filozofów, ufając moralnym intuicjom, sądzi, że najlepiej wyraża je teoria deontologiczna. Z tego względu większość zarzutów skierowanych przeciwko konsekwencjalizmowi polega na uwypuklaniu, że jego konkretne aspekty nie współgrają z moralnością potoczną. Istnieją jednak powody wątpienia w racjonalność takich deontycznych intuicji.

We współczesnej psychologii moralności przeprowadzono wiele empirycznych badań, które  na celu miały znalezienie źródeł oraz struktury potocznych ocen moralnych. Odkryto, że ludzie mają większą skłonność do rozstrzygnięć deontologicznych, jeśli sytuacja wymaga osobistego, zamierzonego wyrządzenia krzywdy, częściej myślą natomiast utylitarnie, gdy rozważają bardziej abstrakcyjne, nieosobiste, nie poruszające ich emocjonalnie kwestie (Greene 2010, 10–1). Aby to potwierdzić, badano reakcje związane z intencją skrzywdzenia kogoś, fizycznym i bliskim kontaktem z ofiarą (Cushman, Young, i Hauser 2006; Hauser i in. 2007) czy osobistym użyciem siły fizycznej (Greene i in. 2009). Gdy respondentom przedstawi się konkretne przykłady intencjonalnego użycia przemocy, rodzi w nich to emocje potępienia i chęć wymierzenia kary, która nie baczy na swe skutki (Greene 2010). Z drugiej strony, gdy pyta się ich w ogólny i abstrakcyjny sposób o sens oraz powód karania, zazwyczaj wysuwają argumentacje konsekwencjalistyczne (Carlsmith et al.,2002; Weiner et al., 1997). Gdy ludzie mają do czynienia z intencjonalnym wyrządzeniem krzywdy związanym z użyciem osobistej siły fizycznej, w ich mózgach zapalają się emocjonalne lampki deontologicznych ocen moralnych (Greene i in. 2009, 21). Rozważanie takich przykładów wywołuje większą aktywność w trzech obszarach mózgu związanych z emocjami: w tylnej części kory obręczy, w środkowej korze przedczołowej oraz ciele migdałowatym. Namysł nad nieosobistymi dylematami moralnymi wytwarza natomiast większą aktywność neuronalną w dwóch tradycyjnie poznawczych obszarach mózgu: grzbietowo-bocznej korze przedczołowej i dolnej części płata ciemieniowego. Dowiedziono także (Koenigs i in. 2007), że pacjenci z uszkodzeniami brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej odpowiedzialnej za funkcje emotywne preferują wybory utylitarne i znacznie częściej zalecają zabicie niewinnego człowieka w celu uratowania wielu innych. Pacjenci tacy przejawiają mniej wahania niż grupa kontrolna złożona z osób zdrowych, która decydowała się na zepchniecie człowieka z kładki dla uratowania pięciu innych.

Powyższe obserwacje wyjaśnia się, wskazując na istnienie dwóch naturalnych mechanizmów moralnych: mechanizmu automatycznych reakcji emocjonalnych, które zbieżne są z myśleniem deontologicznym oraz procesów deliberacyjno-poznawczych, które faworyzują rozwiązania konsekwencjalistyczne. Liczne badania skłaniają do przyjęcia tezy, że klasyczny podział na deontologię i konsekwencjalizm nie jest więc jedynie filozoficzną inwencją, lecz opisem dwóch naturalnych i uniwersalnych procesów: kognitywno-rozumowego i intuicyjno-emocjonalnego (Greene 2010, 7). Wynika z tego, że tacy filozofowie jak Kant czy Mill starali się jedynie zracjonalizować w filozoficznych terminach owe naturalne skłonności do oceniania zdarzeń (Greene 2010, 4). Skłonności takie można wyjaśnić poprzez odwołanie się do społecznych i biologicznych funkcji emocji, rozumowania oraz biologicznej i społecznej roli moralności (Joyce 2007b). Ich  źródło leży w ewolucyjnie ukształtowanym aparacie poznawczo-emocjonalnym (Greene 2005; Greene i Haidt 2002; Greene i in. 2001).

Jak zauważył P. Singer, powyższe odkrycia nie uprawniają nas do wyciągania bezpośrednich wniosków normatywnych, jednak podważają wiarygodność etycznego intuicjonizmu (Singer 2005, 349) Jeśli nasze intuicje moralne związane są z emocjonalnym bagażem, który odziedziczyliśmy po innych zwierzętach stadnych (wyjaśnienie ewolucyjne); determinowane są przez „stary mózg” – tę jego część, którą odziedziczyliśmy po naszych przodkach (potwierdzenie neurofizjologiczne); oraz, jak każdy bagaż genetyczny, wyewoluowały nie dla naszego szczęścia, lecz w „interesie samolubnych genów” (założenie współczesnego neodarwinizmu), intuicje takie tracą swój normatywny autorytet. Uprawiając etykę, powinniśmy patrzeć na nie z dużą podejrzliwością. Podobną tezę dobitniej postawił Greene (2010). Według niego „deontologia jest rodzajem moralnej konfabulacji” (2010, 36), która ukrywa się pod bardzo zaawansowaną racjonalizacją. Psychologowie udowodnili po wielokroć, że ludzie często nie wiedzą, dlaczego robią to, co robią, potrafią natomiast świetnie „wyjaśniać” swoje zachowanie (Haidt 2001; Wilson 2002). Wszystkie dostępne fakty z psychologii wskazują, że deontologia jest taką wtórną racjonalizacją. Faktyczne oceny deontologów nie kierują się wygłaszanymi przez nich racjami, lecz emocjami takimi jak odraza, poczucie wstrętu czy gniew. Można to zauważyć, gdy przyjrzymy się normatywnym przekonaniom Kanta. Współcześni kantyści, choć starają się podążać drogą jego argumentacji, zazwyczaj nie podzielają już jego konkretnych ocen. Kant jednoznacznie potępiał np. pożądanie seksualne, masturbację, homoseksualizm czy samobójstwo, z drugiej strony akceptując karę śmierci czy wykorzystywanie zwierząt. Ponieważ emocje współczesnych kantystów w tych kwestiach różnią się od emocji ich protoplasty, muszą szukać dla nich innych, „kantowskich” wyjaśnień (2010, 40).

Z drugiej strony, myślenie konsekwencjalistyczne wydaje się mieć bardziej szlachetne źródło. Konsekwencjalizm determinowany jest nie emocjami typowymi dla zwierząt, lecz specyficznie ludzkimi, kognitywnymi, rozumowymi strukturami naszego mózgu, które pozwalają nam myśleć abstrakcyjnie. Jeśli przeciwstawimy sobie racje i emocji, konsekwencjalizm jest więc bardziej racjonalny niż deontologia rządzona emocjami. Z tego względu tacy badacze jak np. R. Joyce (2007a), S. Pinker (2005) czy J. Geene (2002; 2010) uznają, że nasze normatywne myślenie na temat najlepszego zbioru akceptowanych zachowań powinno kierować się regułami konsekwencjalizmu.

Wpis stanowi część książki o roboczym tytule „Etyka normatywna. Między konsekwencjalizmem a deontologią”.  Prace badawcze nad książką finansowane są przez Narodowe Centrum Nauki w ramach programu OPUS z 2012 roku (wniosek o finansowanie projektu badawczego z zakresu badań podstawowych pt. „Nieutylitarystyczny konsekwencjalizm etyczny - analiza krytyczna” (DEC-2012/05/B/HS1/02781))