Jan i Małgorzata właśnie się pobrali, obiecując sobie wierność i uczciwość małżeńską. Jan jest marynarzem i wypływa na długie rejsy. Małgorzacie brakuje relacji intymnych i podczas rejsów Jana uprawia seks ze swym kolegą ze studiów, któremu nie zależy na długofalowym związku. Nikt oprócz kochanków o tym nie wie i można być pewnym, że również Jan nigdy się o tym nie dowie. Czy Małgorzata postępuje moralnie bez zarzutu? Oczywiście że nie. A jak na to pytanie odpowie utylitarysta?

Jednym z najczęściej powtarzanych i najbardziej uznanych zarzutów w stosunku do utylitaryzmu jest twierdzenie, że utylitaryzm prowadzi do odrażających moralnie konkluzji. Jak stwierdził znany deontolog A.C.Ewing „zasady utylitarystyczne, jeśli wyciągnąć z nich wnioski logiczne, prowadziłyby do oszukiwania, kłamania i niesprawiedliwych czynów o wiele częściej niż mógłby to znieść jakikolwiek dobry człowiek”1. Zarzut ten przybierał rozmaite konkretne formy. Prześledźmy kilka najbardziej rozpowszechnionych jego odsłon.

Przykłady niemoralności utylitaryzmu

Zapłata za uczciwą pracę a bieda na świecie

Wyobraź sobie, że jesteś pracodawcą zatrudniającym chłopca, który po wykonaniu swojej pracy, zgłosił się do ciebie po wypłatę. Czy powinieneś, zgodnie z umową, przekazać mu należną sumę? Oczywiście że tak. Jednak utylitaryzm zalecałby ci to jedynie wtedy, gdyby nie istniała inna forma uszczęśliwienia ludzkości. A ponieważ istnieje, powinieneś przekazać te pieniądze np. na ratowanie życia głodujących2.

Zniedołężniały ojciec i szczęście ogółu

Wyobraź sobie, że twój ojciec jest ciężko chory i nic nie rokuje, że w swym życiu zazna jeszcze jakiegoś dobra i szczęścia. Pielęgnowanie go wymaga wysiłku i poświęcenia wielu osób - powoduje ich przygnębienie. Rodzina, zamiast dbać o szczęście swoje i swoich bliskich, z powodu choroby ojca przeżywa trudności finansowe, emocjonalne, problemy towarzyskie. Czy powinieneś wziąć sprawy w swoje ręce i przyspieszyć śmierć ojca, jeśli wiedziałbyś, że będziesz mógł zrobić to w tajemnicy, nie powodując skandalu i nie dając nikomu złego przykładu? Oczywiście że nie. Utylitaryzm jednak ci to zaleca3.

Pomoc potrzebującym vs „terapeutyczne zabójstwo”

Wyobraź sobie, że jesteś wybitnym transplantologiem. Znalazłeś się w sytuacji, w której możesz uratować życie 4 pacjentów jedynie poprzez uśmiercenie innego pacjenta, którego właśnie operujesz, a którego organy mógłbyś przeszczepić czterem potrzebującym osobom. Wiesz, że nieużyteczne byłyby reguły zezwalające na takie praktyki i publicznie uzasadniony jest zakaz uśmiercania ludzi w celu transplantacji ich organów innym. Jesteś jednak pewny, że byłbyś w stanie zachować Twoje działanie w pełnej tajemnicy. Czy powinieneś/powinnaś dokonać zabójstwa4? Oczywiście że nie. Utylitaryzm jednak ci to zaleca.

Kozioł ofiarny a lincz niewinnych

Wyobraź sobie, że jesteś szeryfem na dzikim zachodzie. W Twoim miasteczku doszło do aktu terroru na niewinnej mieszkance. Mężczyźni w Twoim mieście są przekonani, że uczynili to mieszkańcy sąsiedniej osady. Szykują akt zemsty w wyniku którego z pewnością zginie kilka osób. W celi w Twoim więzieniu znajduje się drobny złodziejaszek. Wiesz, że w tajemnicy przed wszystkimi mógłbyś sprokurować dowody obciążające tego człowieka. Nie wyjdzie to nigdy na jaw. Czy powinieneś poświęcić „kozła ofiarnego”? Oczywiście że nie. Utylitaryzm jednak to zaleca5.

Minimalizacja strat a zabicie kobiet i dzieci

Wyobraź sobie, że jesteś zwierzchnikiem sił zbrojnych kraju prowadzącego sprawiedliwą wojnę z despotycznym tyranem sąsiedniego mocarstwa. Wiesz, że najskuteczniejszą i minimalizującą ilość zabitych żołnierzy formą zakończenia wojny byłoby zrzucenie bomby atomowej na ludność cywilną i kordon sanitarny – kobiety, dzieci, starców, lekarzy. Czy powinieneś poświęcić cywilów? Oczywiście że nie. Utylitaryzm to jednak zaleca.

Kłamstwo w służbie szczęścia

Wiesz, że jedną z trudnej poznawalnych dla innych sfer rzeczywistości są Twoje przekonania i myśli. Nie należą one do sfery publicznej, lecz jeśli się postarasz, prawie zawsze pozostaną w sferze prywatnej, „ezoterycznej”. Czy powinieneś więc kłamać swoich współpracowników i bliskich jeśli tylko jesteś pewny że faktycznie maksymalizowałoby to użyteczność i nie wyszło na jaw? Oczywiście że nie. Utylitaryzm to jednak zaleca.

Obietnica na łożu śmierci i jej nieużyteczne konsekwencje

Wyobraź sobie, że Twoja bardzo bliska i wieloletnia sąsiadka, którą odwiedzasz w chorobie, zdradza Ci, że niedługo umrze. Na łożu śmierci prosi cię o złożenie obietnicy, iż przekażesz oszczędności jej życia (wyciąga skrzyneczkę spod łóżka) jej wnukowi. Obiecujesz, że spełnisz jej ostatnią wolę. Kobieta za kilka dni umiera. Chcesz zrealizować swoją obietnicę, ale orientujesz się, że jej wnuk jest bardzo nieodpowiedzialnym człowiekiem, i wykorzysta powierzone pieniądze, aby przehulać je w ciągu tygodnia na „kobiety i alkohol”. Wiesz, że mógłbyś przekazać te środki w całości na organizację, która była wspierana przez Twoją sąsiadkę. Jest to organizacja charytatywna, która pomaga wielu potrzebującym ludziom. Czy powinieneś oddać pieniądze na pomoc potrzebującym? Oczywiście że nie. Utylitaryzm to jednak zaleca.

Analiza zarzutu niemoralności utylitaryzmu

Powyższe przykłady można by mnożyć bez większych trudności. Zachęcam do spróbowania tego w ramach intelektualnej gimnastyki. Argument niemoralności utylitaryzmu przybiega według następującego schematu:

  1. Z zasady użyteczności wynika, że osoba O w sytuacji Y powinna np. zdradzać, łamać obietnice, kłamać, zabijać, itd.
  2. Nie jest moralnie słuszne, aby osoba O w sytuacji Y np. zdradzała, łamała obietnice, kłamała czy pozbawiała życia innych.
  3. Wniosek: Utylitaryzm jest niemoralny.

Argumentacja powyższa swą siłę czerpie z kilku problematycznych cech utylitaryzmu, które przedstawię poniżej.

Czy liczy się jedynie przyszłość?

Pierwszą cechą utylitaryzmu, która rodzi opór krytyków, jest konsekwencjalizm, czyli przekonanie, że wewnętrzną wartość posiadają jedynie konsekwencje danych czynów. Istotne są jedynie przyszłe skutki naszych działań. Dbanie jedynie o przyszłe konsekwencje zwalnia nas jednak, np. z przestrzegania obietnic. Jak wskazał D.W.Ross, rodzi to wiele niezgodnych z moralnością potoczną konsekwencji:

Ponieważ skutki, na które możemy mieć wpływ, wystąpią zawsze w przyszłości, wydaje się, że utylitarystę nie interesuje ani teraźniejszość ani przeszłość. Nie jest istotne, jaki rodzaj czynu wykonuję teraz, ani co uczyniłem lub obiecałem w przeszłości. Ważna jest jedynie lepsza przyszłość.

Czy jedynie skutki są istotne?

Niemoralność utylitaryzm, jak głoszą jego krytycy, związana jest również z tym, iż w teorii tej liczy się jedynie cel (maksymalizacja dobra), nie są natomiast ważne środki do jego osiągnięcia. Krytycy utylitaryzmu zakładają, że według utylitarystów przy ocenie czynów nie liczą się intencje, zamiary, motywacje, cnoty, rodzaj danego czynu czy złożone wcześniej zobowiązania. Można więc kłamać, kraść i mordować, jeśli tylko wymaga tego użyteczność. Większość z nas jest jednak głęboko przekonana, że cel nie uświęca środków. Niemoralność przytoczonych powyżej przykładów bazuje na tym spostrzeżeniu. Thomas Nagel, prowadząc namysł nad sprawiedliwą wojną („Wojna i masakra”), stanowisko, które w tym względzie przeczy utylitaryzmowi, nazwał absolutyzmem. Według niego

pewne czyny nie mogą być uzasadnione bez względu na swe skutki. Wśród tych czynów jest morderstwo – celowe zabicie ludzi, którzy nam nie zagrażają: cywilów, więźniów wojennych, służby medycznej10

Pogląd taki w dużej mierze koresponduje z przekonaniami większości z nas. Nawet jeśli bylibyśmy skłonni usprawiedliwić osobę, która morduje niewinną ofiarę, gdy jest to jedynym sposobem uniknięcia wielkiej katastrofy nuklearnej w wyniku której zginęłyby miliony ludzi, uznamy to za tragiczne i bardzo rzadkie odstępstwo od powszechnej normy zakazującej takich czynów. Niewiele osób pochwaliłoby taki czyn i uznało go za chwalebny. Morderca byłby winny dokonania morderstwa, jednak jego motywacje oraz okoliczności zapewne usprawiedliwiłyby darowanie mu kary. Tylko tyle. Z utylitaryzm natomiast implikuje, że na mordującym „superbohaterze” nie ciąży żadna moralna wina, bowiem maksymalizował on dobro ogółu. Z tego względu Nagel przestrzega i upomina:

ważne aby nie stracić zaufania do naszych absolutystycznych intuicji, gdyż są one często jedyną barierą chroniącą nas przed otchłanią apologetów utylitaryzmu broniących mordowanie na wielką skalę11.

Czy każdy człowiek powinien być dla nas równy?

Kolejne problemy utylitaryzmu związane są z postulowaną bezstronnnością oceny skutków. Dla utylitarysty „każdy liczy się za jednego i tylko za jednego”, nie jest więc ważne, kto jest kim w rachunku użyteczności, nie są istotne relacje, które nawiązaliśmy z danymi osobami. Choć na pierwszy rzut oka wydawać się może, że cecha ta jest wyrazem etycznej bezstronności i sprawiedliwości, na gruncie utylitaryzmu prowadzi ona do poważnych kłopotów. Widać to na przykładzie historyjki „Zapłata za uczciwą pracę a bieda na świecie”. Jak napisał W.D.Ross:

Jeśli jedynym naszym obowiązkiem jest przyczyniać się do największego dobra, pytanie kto ma być beneficjentem tego dobra, czy ja sam, czy osoba, która kiedyś mi pomogła, czy inna osoba której to obiecałem, czy zwykły człowiek, z którym nie mam powyższych relacji – nie powinno stanowić różnicy dla mojego obowiązku. Jednak wszyscy jesteśmy przekonani, że powyższe relacje czynią olbrzymią różnicę12.

Jeśli bowiem między mną a drugim człowiekiem istnieje relacja zobowiązania (np. ja jestem pracodawcą a on pracownikiem, ja jestem synem a on ojcem, ja jestem ojcem a on synem), większa ilość dobrych skutków, która byłaby wynikiem zerwania tej relacji nie uzasadnia jej zerwania. Powinienem wypłacić mojemu pracownikowi wynagrodzenie, nawet jeśli przeznaczy on je na mało użyteczne rozrywki. Powinienem bardziej troszczyć się o swoje dzieci niż o dzieci obce. Każdy z nas jest znacznie bardziej przekonany, że relacje międzyludzkie czynią różnicę w naszych obowiązkach, niż że konsekwencjalizm jest prawdziwy13. Utylitaryzm jednak wydaje się zakładać coś przeciwnego.

Podsumowanie argumentu niemoralności utylitaryzmu

Przedstawiane przez krytyków utylitaryzmu eksperymenty myślowe oraz analiza problemów, które one stwarzają, zawrzeć można w jednej głównej obiekcji: utylitaryzm łamie minimalny warunek przyzwoitości. Warunek ten opisałem w Przyzwoitość w etyce. Minimalne wymagania poprawnej teorii etycznej. Przypomnę jedynie, że brzmi on tak:

Minimalny warunek przyzwoitości: Żadna poważna teoria etyczna nie powinna w swych skutkach prowadzić do odrażających zaleceń bez niepodważalnego ich uzasadnienia.

1Alfred EWING, Ethics. (English Universities Press London 1953., 1953), s 40 ???.

2Por. R. B Brandt, ‘Toward a credible form of utilitarianism’, w Morality and the Language of Conduct, red Hector-Neri Castaneda i George Nakhnikian, 1963, s 107–43 (s 109-110).

3Por. Brandt, s 107–43 (s 109-110).

4Por. Philippa Foot, ‘The Problem of Abortion and the Doctrine of Double Effect’, w Virtues and vices : and other essays in moral philosophy, 1st red (Berkeley ;;Los Angeles: University of California Press, 1981), s 19-32 (s 24); Judith Jarvis Thomson, ‘The Trolley Problem’, w Deontology, red Stephen Darwall (Wiley-Blackwell, 2002), s 139-161 (s 139-140).

5Por. Foot, s 19-32 (s 23).

6Zob. William Ross, The right and the good, red Philip Stratton-Lake, Reprinted. (Oxford: Clarendon Press, 2007), s 35.

7Zob. Ross, s 35.

8Ross, s 17.

9Zob. Ross, s 18.

10Nagel, s 51-73 (s 55-56).

11Thomas Nagel, ‘War and Massacre’, w Consequentialism and Its Critics, red Samuel Scheffler (Oxford University Press, USA, 1988), s 51-73 (s 54).

12Ross, s 22.

13Zob. Philip Stratton-Lake, ‘Introduction’, w The right and the good, red Philip Stratton-Lake, Reprinted. (Oxford: Clarendon Press, 2007), s xxviii.