Krzysztof Saja

Krzysztof Saja

Adiunkt w Zakładzie etyki Instytutu Filozofii Uniwersytetu Szczecińskiego. Autor książki "Język etyki a utylitaryzm. Filozofia Moralna R.M.Hare'a"

Strona www: www.us.szc.pl/saja/
sobota, 02 kwietnia 2011 09:49

Krytyka utylitaryzmu - Utylitaryzm jest niemoralny

Krytyka utylitaryzmu Krytyka utylitaryzmu

Jan i Małgorzata właśnie się pobrali, obiecując sobie wierność i uczciwość małżeńską. Jan jest marynarzem i wypływa na długie rejsy. Małgorzacie brakuje relacji intymnych i podczas rejsów Jana uprawia seks ze swym kolegą ze studiów, któremu nie zależy na długofalowym związku. Nikt oprócz kochanków o tym nie wie i można być pewnym, że również Jan nigdy się o tym nie dowie. Czy Małgorzata postępuje moralnie bez zarzutu? Oczywiście że nie. A jak na to pytanie odpowie utylitarysta?

Jednym z najczęściej powtarzanych i najbardziej uznanych zarzutów w stosunku do utylitaryzmu jest twierdzenie, że utylitaryzm prowadzi do odrażajÄ…cych moralnie konkluzji. Jak stwierdziÅ‚ znany deontolog A.C.Ewing „zasady utylitarystyczne, jeÅ›li wyciÄ…gnąć z nich wnioski logiczne, prowadziÅ‚yby do oszukiwania, kÅ‚amania i niesprawiedliwych czynów o wiele częściej niż mógÅ‚by to znieść jakikolwiek dobry czÅ‚owiek”1. Zarzut ten przybieraÅ‚ rozmaite konkretne formy. PrzeÅ›ledźmy kilka najbardziej rozpowszechnionych jego odsÅ‚on.

Przykłady niemoralności utylitaryzmu

Zapłata za uczciwą pracę a bieda na świecie

Wyobraź sobie, że jesteś pracodawcą zatrudniającym chłopca, który po wykonaniu swojej pracy, zgłosił się do ciebie po wypłatę. Czy powinieneś, zgodnie z umową, przekazać mu należną sumę? Oczywiście że tak. Jednak utylitaryzm zalecałby ci to jedynie wtedy, gdyby nie istniała inna forma uszczęśliwienia ludzkości. A ponieważ istnieje, powinieneś przekazać te pieniądze np. na ratowanie życia głodujących2.

Zniedołężniały ojciec i szczęście ogółu

Wyobraź sobie, że twój ojciec jest ciężko chory i nic nie rokuje, że w swym życiu zazna jeszcze jakiegoś dobra i szczęścia. Pielęgnowanie go wymaga wysiłku i poświęcenia wielu osób - powoduje ich przygnębienie. Rodzina, zamiast dbać o szczęście swoje i swoich bliskich, z powodu choroby ojca przeżywa trudności finansowe, emocjonalne, problemy towarzyskie. Czy powinieneś wziąć sprawy w swoje ręce i przyspieszyć śmierć ojca, jeśli wiedziałbyś, że będziesz mógł zrobić to w tajemnicy, nie powodując skandalu i nie dając nikomu złego przykładu? Oczywiście że nie. Utylitaryzm jednak ci to zaleca3.

Pomoc potrzebujÄ…cym vs „terapeutyczne zabójstwo”

Wyobraź sobie, że jesteś wybitnym transplantologiem. Znalazłeś się w sytuacji, w której możesz uratować życie 4 pacjentów jedynie poprzez uśmiercenie innego pacjenta, którego właśnie operujesz, a którego organy mógłbyś przeszczepić czterem potrzebującym osobom. Wiesz, że nieużyteczne byłyby reguły zezwalające na takie praktyki i publicznie uzasadniony jest zakaz uśmiercania ludzi w celu transplantacji ich organów innym. Jesteś jednak pewny, że byłbyś w stanie zachować Twoje działanie w pełnej tajemnicy. Czy powinieneś/powinnaś dokonać zabójstwa4? Oczywiście że nie. Utylitaryzm jednak ci to zaleca.

Kozioł ofiarny a lincz niewinnych

Wyobraź sobie, że jesteÅ› szeryfem na dzikim zachodzie. W Twoim miasteczku doszÅ‚o do aktu terroru na niewinnej mieszkance. Mężczyźni w Twoim mieÅ›cie sÄ… przekonani, że uczynili to mieszkaÅ„cy sÄ…siedniej osady. SzykujÄ… akt zemsty w wyniku którego z pewnoÅ›ciÄ… zginie kilka osób. W celi w Twoim wiÄ™zieniu znajduje siÄ™ drobny zÅ‚odziejaszek. Wiesz, że w tajemnicy przed wszystkimi mógÅ‚byÅ› sprokurować dowody obciążajÄ…ce tego czÅ‚owieka. Nie wyjdzie to nigdy na jaw. Czy powinieneÅ› poÅ›wiÄ™cić „kozÅ‚a ofiarnego”? OczywiÅ›cie że nie. Utylitaryzm jednak to zaleca5.

Minimalizacja strat a zabicie kobiet i dzieci

Wyobraź sobie, że jesteÅ› zwierzchnikiem siÅ‚ zbrojnych kraju prowadzÄ…cego sprawiedliwÄ… wojnÄ™ z despotycznym tyranem sÄ…siedniego mocarstwa. Wiesz, że najskuteczniejszÄ… i minimalizujÄ…cÄ… ilość zabitych żoÅ‚nierzy formÄ… zakoÅ„czenia wojny byÅ‚oby zrzucenie bomby atomowej na ludność cywilnÄ… i kordon sanitarny – kobiety, dzieci, starców, lekarzy. Czy powinieneÅ› poÅ›wiÄ™cić cywilów? OczywiÅ›cie że nie. Utylitaryzm to jednak zaleca.

Kłamstwo w służbie szczęścia

Wiesz, że jednÄ… z trudnej poznawalnych dla innych sfer rzeczywistoÅ›ci sÄ… Twoje przekonania i myÅ›li. Nie należą one do sfery publicznej, lecz jeÅ›li siÄ™ postarasz, prawie zawsze pozostanÄ… w sferze prywatnej, „ezoterycznej”. Czy powinieneÅ› wiÄ™c kÅ‚amać swoich współpracowników i bliskich jeÅ›li tylko jesteÅ› pewny że faktycznie maksymalizowaÅ‚oby to użyteczność i nie wyszÅ‚o na jaw? OczywiÅ›cie że nie. Utylitaryzm to jednak zaleca.

Obietnica na łożu śmierci i jej nieużyteczne konsekwencje

Wyobraź sobie, że Twoja bardzo bliska i wieloletnia sÄ…siadka, którÄ… odwiedzasz w chorobie, zdradza Ci, że niedÅ‚ugo umrze. Na Å‚ożu Å›mierci prosi ciÄ™ o zÅ‚ożenie obietnicy, iż przekażesz oszczÄ™dnoÅ›ci jej życia (wyciÄ…ga skrzyneczkÄ™ spod łóżka) jej wnukowi. Obiecujesz, że speÅ‚nisz jej ostatniÄ… wolÄ™. Kobieta za kilka dni umiera. Chcesz zrealizować swojÄ… obietnicÄ™, ale orientujesz siÄ™, że jej wnuk jest bardzo nieodpowiedzialnym czÅ‚owiekiem, i wykorzysta powierzone pieniÄ…dze, aby przehulać je w ciÄ…gu tygodnia na „kobiety i alkohol”. Wiesz, że mógÅ‚byÅ› przekazać te Å›rodki w caÅ‚oÅ›ci na organizacjÄ™, która byÅ‚a wspierana przez TwojÄ… sÄ…siadkÄ™. Jest to organizacja charytatywna, która pomaga wielu potrzebujÄ…cym ludziom. Czy powinieneÅ› oddać pieniÄ…dze na pomoc potrzebujÄ…cym? OczywiÅ›cie że nie. Utylitaryzm to jednak zaleca.

Analiza zarzutu niemoralności utylitaryzmu

Powyższe przykłady można by mnożyć bez większych trudności. Zachęcam do spróbowania tego w ramach intelektualnej gimnastyki. Argument niemoralności utylitaryzmu przybiega według następującego schematu:

  1. Z zasady użyteczności wynika, że osoba O w sytuacji Y powinna np. zdradzać, łamać obietnice, kłamać, zabijać, itd.
  2. Nie jest moralnie słuszne, aby osoba O w sytuacji Y np. zdradzała, łamała obietnice, kłamała czy pozbawiała życia innych.
  3. Wniosek: Utylitaryzm jest niemoralny.

Argumentacja powyższa swą siłę czerpie z kilku problematycznych cech utylitaryzmu, które przedstawię poniżej.

Czy liczy się jedynie przyszłość?

Pierwszą cechą utylitaryzmu, która rodzi opór krytyków, jest konsekwencjalizm, czyli przekonanie, że wewnętrzną wartość posiadają jedynie konsekwencje danych czynów. Istotne są jedynie przyszłe skutki naszych działań. Dbanie jedynie o przyszłe konsekwencje zwalnia nas jednak, np. z przestrzegania obietnic. Jak wskazał D.W.Ross, rodzi to wiele niezgodnych z moralnością potoczną konsekwencji:

  • JeÅ›li poprzez dotrzymanie obietnicy możemy otrzymać mniejszÄ… ilość szczęścia niż poprzez jej zÅ‚amanie, jako utylitaryÅ›ci powinniÅ›my zÅ‚amać reguÅ‚Ä™. Ludzie nie uważajÄ… jednak, że 1000 + 1 punktów szczęścia z koniecznoÅ›ci uzasadnia zÅ‚amanie obietnicy, która przynosi jedynie 1000 punktów szczęścia6.
  • JeÅ›li nie jesteÅ›my zobligowani obietnicÄ… lub innymi zobowiÄ…zaniami nie bÄ™dziemy również sÄ…dzili, że gdy chcemy podarować komuÅ› nasze zasoby, przy wyborze osoby powinna siÄ™ liczyć jedynie ilość powodowanego szczęścia. JeÅ›li w wyniku naszego podarunku osoba moralnie dobra uzyskaÅ‚aby 1000 pt szczęścia, natomiast osoba moralnie zepsuta 1001 pt, i tak powinniÅ›my powierzyć nasz dar osobie cnotliwej7.
  • Gdy staramy siÄ™ speÅ‚nić obietnicÄ™, racjÄ… za speÅ‚nieniem obietnicy nie sÄ… przyszÅ‚e pozytywne tego skutki, lecz przeszÅ‚y fakt zÅ‚ożenia obietnicy. „Tym, co sprawia że zwykÅ‚y czÅ‚owiek uważa, że sÅ‚usznie byÅ‚oby postÄ…pić w dany sposób, jest fakt, że zÅ‚ożyÅ‚ on obietnicÄ™ – to, i z reguÅ‚y, nic wiÄ™cej. To, że speÅ‚nienie obietnicy przyczyni siÄ™ do najlepszych możliwych skutków nie jest racjÄ… aby nazywać to dziaÅ‚anie sÅ‚usznym”8.
  • JeÅ›li mógÅ‚bym przyczynić siÄ™ do takiej samej iloÅ›ci dobra okazanego dwóm osobom, przy czym jednej obiecaÅ‚em mojÄ… pomoc i wsparcie drugiej natomiast nie, nie powinienem siÄ™ wahać przed speÅ‚nieniem obietnicy. Jednak z perspektywy utylitaryzmu oba te czyny wydajÄ… siÄ™ równowartoÅ›ciowe9.

Ponieważ skutki, na które możemy mieć wpływ, wystąpią zawsze w przyszłości, wydaje się, że utylitarystę nie interesuje ani teraźniejszość ani przeszłość. Nie jest istotne, jaki rodzaj czynu wykonuję teraz, ani co uczyniłem lub obiecałem w przeszłości. Ważna jest jedynie lepsza przyszłość.

Czy jedynie skutki sÄ… istotne?

Niemoralność utylitaryzm, jak gÅ‚oszÄ… jego krytycy, zwiÄ…zana jest również z tym, iż w teorii tej liczy siÄ™ jedynie cel (maksymalizacja dobra), nie sÄ… natomiast ważne Å›rodki do jego osiÄ…gniÄ™cia. Krytycy utylitaryzmu zakÅ‚adajÄ…, że wedÅ‚ug utylitarystów przy ocenie czynów nie liczÄ… siÄ™ intencje, zamiary, motywacje, cnoty, rodzaj danego czynu czy zÅ‚ożone wczeÅ›niej zobowiÄ…zania. Można wiÄ™c kÅ‚amać, kraść i mordować, jeÅ›li tylko wymaga tego użyteczność. WiÄ™kszość z nas jest jednak gÅ‚Ä™boko przekonana, że cel nie uÅ›wiÄ™ca Å›rodków. Niemoralność przytoczonych powyżej przykÅ‚adów bazuje na tym spostrzeżeniu. Thomas Nagel, prowadzÄ…c namysÅ‚ nad sprawiedliwÄ… wojnÄ… („Wojna i masakra”), stanowisko, które w tym wzglÄ™dzie przeczy utylitaryzmowi, nazwaÅ‚ absolutyzmem. WedÅ‚ug niego

pewne czyny nie mogÄ… być uzasadnione bez wzglÄ™du na swe skutki. WÅ›ród tych czynów jest morderstwo – celowe zabicie ludzi, którzy nam nie zagrażajÄ…: cywilów, więźniów wojennych, sÅ‚użby medycznej10

PoglÄ…d taki w dużej mierze koresponduje z przekonaniami wiÄ™kszoÅ›ci z nas. Nawet jeÅ›li bylibyÅ›my skÅ‚onni usprawiedliwić osobÄ™, która morduje niewinnÄ… ofiarÄ™, gdy jest to jedynym sposobem unikniÄ™cia wielkiej katastrofy nuklearnej w wyniku której zginęłyby miliony ludzi, uznamy to za tragiczne i bardzo rzadkie odstÄ™pstwo od powszechnej normy zakazujÄ…cej takich czynów. Niewiele osób pochwaliÅ‚oby taki czyn i uznaÅ‚o go za chwalebny. Morderca byÅ‚by winny dokonania morderstwa, jednak jego motywacje oraz okolicznoÅ›ci zapewne usprawiedliwiÅ‚yby darowanie mu kary. Tylko tyle. Z utylitaryzm natomiast implikuje, że na mordujÄ…cym „superbohaterze” nie ciąży żadna moralna wina, bowiem maksymalizowaÅ‚ on dobro ogółu. Z tego wzglÄ™du Nagel przestrzega i upomina:

ważne aby nie stracić zaufania do naszych absolutystycznych intuicji, gdyż są one często jedyną barierą chroniącą nas przed otchłanią apologetów utylitaryzmu broniących mordowanie na wielką skalę11.

Czy każdy człowiek powinien być dla nas równy?

Kolejne problemy utylitaryzmu zwiÄ…zane sÄ… z postulowanÄ… bezstronnnoÅ›ciÄ… oceny skutków. Dla utylitarysty „każdy liczy siÄ™ za jednego i tylko za jednego”, nie jest wiÄ™c ważne, kto jest kim w rachunku użytecznoÅ›ci, nie sÄ… istotne relacje, które nawiÄ…zaliÅ›my z danymi osobami. Choć na pierwszy rzut oka wydawać siÄ™ może, że cecha ta jest wyrazem etycznej bezstronnoÅ›ci i sprawiedliwoÅ›ci, na gruncie utylitaryzmu prowadzi ona do poważnych kÅ‚opotów. Widać to na przykÅ‚adzie historyjki „ZapÅ‚ata za uczciwÄ… pracÄ™ a bieda na Å›wiecie”. Jak napisaÅ‚ W.D.Ross:

JeÅ›li jedynym naszym obowiÄ…zkiem jest przyczyniać siÄ™ do najwiÄ™kszego dobra, pytanie kto ma być beneficjentem tego dobra, czy ja sam, czy osoba, która kiedyÅ› mi pomogÅ‚a, czy inna osoba której to obiecaÅ‚em, czy zwykÅ‚y czÅ‚owiek, z którym nie mam powyższych relacji – nie powinno stanowić różnicy dla mojego obowiÄ…zku. Jednak wszyscy jesteÅ›my przekonani, że powyższe relacje czyniÄ… olbrzymiÄ… różnicÄ™12.

Jeśli bowiem między mną a drugim człowiekiem istnieje relacja zobowiązania (np. ja jestem pracodawcą a on pracownikiem, ja jestem synem a on ojcem, ja jestem ojcem a on synem), większa ilość dobrych skutków, która byłaby wynikiem zerwania tej relacji nie uzasadnia jej zerwania. Powinienem wypłacić mojemu pracownikowi wynagrodzenie, nawet jeśli przeznaczy on je na mało użyteczne rozrywki. Powinienem bardziej troszczyć się o swoje dzieci niż o dzieci obce. Każdy z nas jest znacznie bardziej przekonany, że relacje międzyludzkie czynią różnicę w naszych obowiązkach, niż że konsekwencjalizm jest prawdziwy13. Utylitaryzm jednak wydaje się zakładać coś przeciwnego.

Podsumowanie argumentu niemoralności utylitaryzmu

Przedstawiane przez krytyków utylitaryzmu eksperymenty myślowe oraz analiza problemów, które one stwarzają, zawrzeć można w jednej głównej obiekcji: utylitaryzm łamie minimalny warunek przyzwoitości. Warunek ten opisałem w Przyzwoitość w etyce. Minimalne wymagania poprawnej teorii etycznej. Przypomnę jedynie, że brzmi on tak:

Minimalny warunek przyzwoitości: Żadna poważna teoria etyczna nie powinna w swych skutkach prowadzić do odrażających zaleceń bez niepodważalnego ich uzasadnienia.

1Alfred EWING, Ethics. (English Universities Press London 1953., 1953), s 40 ???.

2Por. R. B Brandt, ‘Toward a credible form of utilitarianism’, w Morality and the Language of Conduct, red Hector-Neri Castaneda i George Nakhnikian, 1963, s 107–43 (s 109-110).

3Por. Brandt, s 107–43 (s 109-110).

4Por. Philippa Foot, ‘The Problem of Abortion and the Doctrine of Double Effect’, w Virtues and vices : and other essays in moral philosophy, 1st red (Berkeley ;;Los Angeles: University of California Press, 1981), s 19-32 (s 24); Judith Jarvis Thomson, ‘The Trolley Problem’, w Deontology, red Stephen Darwall (Wiley-Blackwell, 2002), s 139-161 (s 139-140).

5Por. Foot, s 19-32 (s 23).

6Zob. William Ross, The right and the good, red Philip Stratton-Lake, Reprinted. (Oxford: Clarendon Press, 2007), s 35.

7Zob. Ross, s 35.

8Ross, s 17.

9Zob. Ross, s 18.

10Nagel, s 51-73 (s 55-56).

11Thomas Nagel, ‘War and Massacre’, w Consequentialism and Its Critics, red Samuel Scheffler (Oxford University Press, USA, 1988), s 51-73 (s 54).

12Ross, s 22.

13Zob. Philip Stratton-Lake, ‘Introduction’, w The right and the good, red Philip Stratton-Lake, Reprinted. (Oxford: Clarendon Press, 2007), s xxviii.

 

Ostatnia modyfikacja: niedziela, 31 lipca 2011 13:34
Spodobał Ci się artykuł? Subskrybuj biuletyn i podziel się z innymi!

Ostatnie od Krzysztof Saja

Artykuły pokrewne

W górę