Etyka

Etyka (gr. ethos – stałe miejsce zamieszania, obyczaj) jest to normatywna dyscyplina filozoficzna, której celem jest uzasadnienie lub poddanie ocenie moralnej różnych zasad prawnych, moralności potocznej, instytucji państwowych oraz motywacji, intencji, przekonań lub działań pojedynczych osób lub grup. Oceny i normy, które stara się formułować etyka, dotyczą tego, w jaki sposób możemy postępować względem innych i względem siebie samych. W języku wyrażane są one za pomocą takich określeń, jak „moralnie dobry”, „zły”, „obowiązek”, „powinność”, „wada”, „cnota”, „prawo moralne” czy „prawo człowieka”. Oceny etyczne często wyrażają specyficzne emocje moralne związane z potępianiem (np. dezaprobata, pogarda, gniew, niesmak), emocje związane z chwaleniem (np. aprobata, wdzięczność, uniesienie, podziw), emocje motywujące udzielanie pomocy (np. współczucie, litość, empatia) czy negatywne emocje względem samego siebie (np. poczucie winy, wstyd, zażenowanie). Szeroko znanym zbiorem zasad moralnych jest część Dekalogu („Szanuj rodziców”, „Nie zabijaj”, „Nie kradnij”, „Nie cudzołóż”, „Nie mów fałszywego świadectwa”), do ważnych dyspozycji moralnych zaliczyć trzeba cnoty (męstwo, umiar, sprawiedliwość, dobroczynność, dobroduszność, hojność, przyjacielskość, pracowitość, wytrwałość itd.) i wady (tchórzliwość, pożądliwość, niesprawiedliwość, skąpstwo, rozrzutność, lenistwo, gniewność itd.).

Etyka, moralność, teologia moralna

Etykę jako normatywną naukę filozoficzną należy odróżnić od moralności, socjologii moralności lub teologii moralnej, z którymi niekiedy jest mylona.

Moralność jest zbiorem faktów psychospołecznych. Badaniem moralności zajmują się przede wszystkim nauki opisowe takie jak socjologia moralności, antropologia kulturowa, historia życia codziennego czy psychologia moralności. Nauki te niejednokrotnie czynią to metodami empirycznymi. Wiele przekonań moralnych bywa również względna wobec osób, grup jak i czasów. Ma wymiar subiektywny (moja moralność może być inna niż Twoja moralność) oraz relatywny (nasza moralność może być inna niż naszych dziadków, Indian, chrześcijan czy ateistów). Choć indywidualna osoba – Jan Kowalski – może mieć moralność różną od naszej, zazwyczaj jest ona zbieżna wśród osób z jednej grupy. Istnieją również normy, uczucia i postawy, które są powszechne. Większość z nas, bez względu na pochodzenie, kulturę, wiek czy wykształcenie, potępia kazirodztwo, wymaga szacunku wobec rodziców, uznaje obowiązek opieki nad potomstwem czy konieczność dotrzymywania zawartych umów.

Etyka jako nauka filozoficzna różni się także od teologii moralności. Dla etyki, w przeciwieństwie do teologii, nie mają wyróżnionego, autorytatywnego charakteru żadne przekonania będące przedmiotem wiary religijnej czy religijnego autorytetu, np. wola Boża objawiona w Piśmie Świętym, wzór życia Jezusa z Nazaretu, osobiste objawienia osób uznanych za święte, tradycja Kościoła, encykliki papieskie czy orzeczenia Kongregacji Nauki i Wiary. Nie bierze ona również za podstawę swoich uzasadnień i ocen, np. antropologii biblijnej jako wyróżnionego sposobu postrzegania człowieka.

Etyka jest nauką filozoficzną która w swym głównym nurcie ma charakter normatywny i obiektywny. Jako dyscyplina normatywna, ocenia, wyznacza i uzasadnia normy właściwego zachowania, opisuje „właściwe” cnoty i wady, podstawowe prawa każdego człowieka, poddaje krytyce instytucje i normy prawne, zasady religijne, sądy sumienia pojedynczych osób lub moralność potoczną podzielaną przez całe społeczeństwa. Choć wyróżnia się czasami tzw. etykę opisową, której celem jest opis i wyjaśnienie konkretnych systemów moralnych, np. moralności chrześcijańskiej, starożytnych Ateńczyków lub średniowiecznych rycerzy, trudno jest wskazać na jej autonomiczną metodę lub cel badań. Z tego powodu etykę opisową zredukować można do filozoficznej socjologii moralności, psychologii moralności lub historii obyczajów. Obiektywny charakter etyki jako nauki polega natomiast na tym, że ostateczne źródło ocen etycznych nie może sprowadzać się jedynie np. do arbitralnych przekonań i pragnień jakiejkolwiek osoby czy przypadkowego wyboru demokratycznej większości lub innych form władzy lub autorytetu. Etyka, jako nauka filozoficzna, za metodologicznie poprawne źródło swoich ocen uznaje zazwyczaj wiedzę naukową oraz argumenty będące wyrazem obiektywnych i uniwersalnie akceptowalnych racji. Przez racje takie rozumie się przekonania, których prawdziwość lub wartość nie jest zależna od autorytetu lub przekonań i pragnień żadnej konkretnej osoby lub grupy, lecz może być przyjęta powszechnie przez każdą osobę racjonalną. Etykę, jak wszystkie nauki filozoficzne, cechuje więc niechęć do nieuzasadnionego uznania przekonań opartych jedynie na tradycji, wierze, autorytecie, popularności, osobistych pragnieniach i emocjach. Jest ona filozoficzną nauką, która stara się formułować, krytycznie oceniać i uzasadniać poszczególne elementy moralności w oparciu o uniwersalnie akceptowalne racje.

Celem etyki nie jest, tak jak socjologii czy psychologii moralności, opisanie i wyjaśnienie powszechnie panujących poglądów na temat dobra, zła czy obowiązków. Jej podstawowym zadaniem jest namysł nad tym, czy przekonania te są niesprzeczne, poprawne, słuszne, adekwatne, uzasadnione lub prawdziwe. Jako normatywna dziedzina badań nie odpowiada na pytanie „Jakie poglądy na temat dobra, zła i obowiązków mają pewne osoby lub grupy?” lecz „Jakie powinni mieć oni poglądy; które z nich są logicznie spójne, uzasadnione lub prawdziwe?”. Nie opisuje więc zastanej rzeczywistości moralnej, lecz stara się ją systematyzować, oceniać, uzasadniać, normować i krytycznie odrzucać. Jednym z powodów przyjęcia takiego celu badań jest spostrzeżenie, jasno wyrażone po raz pierwszy przez Davida Hume’a, że nasze przekonania, skłonności, reakcje, oceny – czyli to, co składa się na naszą moralność – nie determinują w prosty sposób tego, jak powinny one wyglądać (Hume [1963] II s. 259 – 60.). To, że mamy jakieś przekonania moralne, nie znaczy, że powinniśmy je utrzymywać.

Etyka bada wzorce, normy, wartości, nawet jeśli nikt jeszcze nie wcielił ich w życie w pełni. Etycy zazwyczaj wierzą, że choć moralność używana bywa do niewłaściwych celów (interes własny, manipulacja), a na temat jej funkcji krąży wiele sprzecznych poglądów (narzędzie władzy osób lub samolubnych genów), można odkryć jej właściwe, racjonalne, godne pożądania funkcje, cechy oraz strukturę. Etycy przedmiot swoich badań nazywają „faktami moralnymi” i „autentycznymi wartościami”, które można odkryć; „wiedzą etyczną”, wyznaczonej przez prawdziwe, racjonalne i uzasadnione przekonania lub postawy, dyspozycje i emocje; „prawami człowieka” które dotyczą wszystkich ludzi; „obiektywnymi normami”, które niezależne są od autorytetów, przekonań i pragnień; „obiektywnymi racjami”, których nikt racjonalny nie mógłby odrzucić.

Wyraźne oddzielenie moralności, nauk opisowych i etyki nie oznacza jednak, że namysł etyczny nie bierze pod uwagę moralnych przekonań czy faktów. Zależności między nimi są przedmiotem filozoficznych sporów. Zastanawiając się nad odpowiedzią na pytanie „Jaki stosunek powinna mieć etyka normatywna do moralności potocznej?”, przytoczyć można dwie skrajne odpowiedzi. W pierwszej funkcją etyki będzie obrona, uzasadnienie lub zrozumienie powszechnie podzielanych przekonań moralnych, w drugiej zaś dokonanie ich rewizji w świetle istotnych teoretycznych ustaleń. Pierwsza postawa przyjmowana jest przez tych, którzy uznają, że moralność zazwyczaj trafnie odzwierciedla moralne fakty. W związku z tym etyka powinna zebrać wszystkie ważne sądy moralne i ustanowić na ich podstawie spójną i dobrze uzasadnioną teorię. Z drugiej strony spotkać można filozofów, którzy zaakceptowaliby tylko przekonanie drugie. Twierdzą oni, że tak zwane „moralne intuicje” są jedynie popularnymi przesądami oraz kulturowymi mitami (Hare [1973]; Brandt [1979]; Singer [2005]). Przedstawiciele skrajnego rewizjonizmu skłonni byliby poddać zmianie każdy sąd moralności, bez względu na jego siłę i popularność, jeśli tylko stałby on w sprzeczności z uznanymi teoriami etycznymi. Najszerzej reprezentowane wydaje się jednak podejście umiarkowane. Zakłada, że wiele spośród potocznych przekonań moralnych powinno być uznanych za świadectwa na rzecz moralnych faktów: jeśli mamy do czynienia z mocnymi i powszechnymi przekonaniami moralnymi, aby uznać je za fałszywe i godne odrzucenia, musimy dysponować bardzo poważnymi racjami. Nie znaczy to jednak, że nie mogą podlegać one rewizji, jeśli zajdą ku temu poważne powody, np. staną w sprzeczności z jeszcze ważniejszymi i silniejszymi sądami etyki. Przedstawiciel takiej postawy skłonny będzie zmodyfikować akceptowaną przez siebie teorię etyczną, jeśli będzie ona sprzeczna z istotnymi przekonaniami moralnymi.

Metaetyka

Nauki filozoficzne niestety cechuje brak powszechnie uznanej metodologii. Dotyka to również etyki, przejawiając się w sporach o metodę odkrywania tego, jak powinniśmy postępować, a nawet tego, czy w ogóle możliwe jest odkrycie obiektywnych ocen i norm (sceptycyzm, antyrealizm, sytuacjonizm). Z tego względu bardzo ważnym i rozbudowanym jej działem jest metaetyka, którą nazwać można filozofią etyki normatywnej.

Metaetyka jako odrębne pole badań rozwinęła się zwłaszcza w tradycji filozofii analitycznej. Jej narodziny datuje się na 1903 rok, tj. czas publikacji Zasad etyki George’a E. Moore’a ([2003]). W etyce anglosaskiej stała się ona jednym z bardziej popularnych działów etyki. Metaetycy starają się rozstrzygnąć, co jest źródłem wiedzy etycznej (epistemologia etyki), jaki status ma etyka jako nauka (metodologia etyki), co jest przedmiotem jej badań (ontologia etyki), jakie znaczenia mają jej podstawowe terminy (filozofia języka etyki). Powstało na te tematy wiele teorii, które podlegają różnym klasyfikacjom. Istotnymi koncepcjami ontologicznymi są realizm nienaturalistyczny, realizm naturalistyczny, quasi-realizm, konstruktywizm, antyrealizm i teorie globalnego błędu. Filozofia języka moralnego wypracowała deskryptywizm, niedeskryptywizm (emotywizm, preskryptywizm, projektywizm). Epistemologiczne rozważania metaetyczne charakteryzują koncepcje kognitywizmu (intuicjonizm, naturalizm) i niekognitywizmu (emotywizm, sceptycyzm). Dodatkowo do metaetycznych tematów rozważań wpisują się subiektywizm, obiektywizm, relatywizm, absolutyzm, fundamentyzm, koncepcje refleksyjnej równowagi i wiele innych zagadnień.

Etyka stosowana

Od burzliwego końca lat sześćdziesiątych – narastających, zwłaszcza w USA, konfliktów na tle rasowym, wojny w Wietnamie i przemian seksualnych – powstała etyka praktyczna jako odrębna gałąź etyki normatywnej. Naukowy impuls do tego rozwoju dały między innymi pionierskie publikacje Johna Rawlsa (1971 / [1991]), Judith J. Thomson ([1971]), Thomasa Nagela (1972 / [1988])oraz Petera Singera ([1972]), w których autorzy podjęli bardzo ważne społecznie kwestie bez posiłkowania się rozbudowanymi rozważaniami metaetycznymi. Dziś, oprócz etyki normatywnej i metaetyki, zazwyczaj wyróżnia się więc również etykę stosowaną, nazywaną niekiedy etyką praktyczną.

Etyka stosowana jest to świadome lub nieświadome aplikowanie pewnych koncepcji etyki normatywnej do konkretnych, praktycznych problemów etycznych w celu normatywnego rozstrzygnięcia o powinnościach, obowiązkach, dobru, złu, cnotach oraz wadach w konkretnych sytuacjach lub typach sytuacji zwanych problemami etycznymi. Przedmiotem badań etyki stosowanej są zazwyczaj kwestie bioetyczne (np. aborcja, eutanazja, zapłodnienia in vitro, badania naukowe z udziałem ludzi, problem zakresu ochrony zwierząt), kwestie etyki społecznej (np. terroryzm, wojna sprawiedliwa, samoobrona, sprawiedliwy podział dóbr, prawa autorskie, piractwo komputerowe) czy kwestie etyki seksu (np. pornografia, prostytucja, pedofilia, homoseksualizm). Przedmiotem jej zainteresowania są też etyki zawodowe, np. etyka badań naukowych, biznesu, etyka lekarska, prawnicza, inżynierska, nauczycielska, dziennikarska itd.

Teorie etyki normatywnej

Prawie cała historia filozofii moralności polega na próbie odnalezienia właściwego wzoru podejmowania decyzji, osądzania działań i uzasadniania czynów. Tendencja budowania teorii etycznych była obecna od początku powstania etyki. Na podstawowym poziomie etykę podzielić można na etykę zasad oraz etykę sytuacyjną. Pierwsza z nich zakłada, że racjonalność myślenia moralnego i wydawania konkretnych ocen moralnych zależy od właściwego zastosowania ogólnych norm etycznych. Natomiast etyka sytuacyjna, zwłaszcza w swej skrajnej formie, to nurt w filozofii moralnej, który broni tezy, że nie istnieją wzory wiążące pewne własności pozamoralne z pewnymi ocenami moralnymi. Z tego względu nie można zbudować teorii etycznej, poprawny namysł moralny nie polega na poszukiwaniu i stosowaniu zasad, a osoby będące wzorami moralności nie powinny być postrzegane jako „ludzie zasad”.

Do najważniejszych teoretycznych nurtów etyki normatywnej, które bronione i reprezentowane są w historii przez różnych filozofów, zaliczyć należy etyczny konsekwencjalizm, deonologię oraz etykę cnót.

konsekwencjalizm etyczny jest nazwą rodzajową zbioru teorii etycznych, które głoszą, że moralna wartość pewnych rzeczy (np. czynu, motywu, reguł) ostatecznie wynika jedynie z istotnych dla moralności wartości swoich skutków. Najbardziej znaną odmianą konsekwencjalizmu jest utylitaryzm (Bentham [1958]; Mill [1959]; Sidgwick [1907]), dla którego oceny moralne powinny być zdeterminowane tym, na ile powiększają szczęście jak największej ilości istot. Biorąc pod uwagę etymologię słów, przeciwieństwem konsekwencjalizmu jest niekonsekwencjalizm. Nie tworzy on jednak jednolitego nurtu myślowego. Ponieważ wspólnym mianownikiem różnych rodzajów niekonsekwencjalizmu jest odrzucenie przekonania o nadrzędnej wadze skutków, jest on szerszym zbiorem teorii niż konsekwencjalizm. Zaliczyć należy do niego deontologię, etykę cnót oraz skrajną etykę sytuacyjną.

Zwolennicy niekonsekwencjalizmu twierdzą, że przynajmniej w niektórych sytuacjach najbardziej istotnym kryterium ocen moralnych nie są skutki, ale inne elementy struktury działania, np. jego wewnętrzna wartość, motywacja lub intencja sprawcy. Najbardziej znaną formą niekonsekwencjalizmu jest deontologia (deontologizm etyczny), według którego istnieją pewne rodzaje czynów, których nie wolno wykonać, nawet jeśli prowadzi to do gorszych rezultatów. Według deontologów istnieją rygory deontyczne które zakazują nam czynienia pewnych rzeczy, nawet jeśli minimalizowałoby to łamanie podobnych zasad przez innych. Minimalne rozumienie deontycznych obwarowań zakłada, że niesłuszne jest pogwałcenie zakazu w celu zapobieżenia takiego samego pogwałcenia przez inną osobę. Oznacza to, że nawet jeśli mielibyśmy uchronić 10 osób przed niesprawiedliwymi torturami, sami w tym celu nie możemy nikogo torturować; nawet jeśli moglibyśmy zapobiec 30 morderstwom, mordując jedną osobę, nie wolno nam tego uczynić. Konsekwencjaliści etyczni, nawet jeśli zgodzą się na reguły zabraniające np. torturowania lub mordowania, nie uznają ich za absolutne. Wśród najważniejszych nowożytnych przedstawicieli filozofii, którzy starali się podać filozoficzne uzasadnienie obowiązywania rygorów deontycznych, uznaje się Immanuela Kanta ([2002]), Harolda A. Pricharda ([1912]) oraz Williama D. Rossa ([1930]).

Trzecim nurtem etyki normatywnej jest tzw. etyka cnót, która w istotny sposób reprezentowana była zwłaszcza przez filozofów starożytnych. Na szczególne wyróżnienie zasługuje w tym względzie Arystoteles ([2007]). Każdy zwolennik etyki cnót zaakceptowałby przekonanie, że namysł nad cnotami, wadami, wzorami osobowymi jest bardzo ważny dla moralności i nie może zostać zastąpiony przez rozważania nad moralną oceną czynów, powinnościami, obowiązkami czy prawami. Etycy cnót nie tylko uznają wagę cech charakteru, lecz starają się pokazać, że determinują one oceny czynów sprawcy. Najprostsza wersja koncepcji, która wiąże ze sobą ocenę działań oraz cnoty, zawiera się w stwierdzeniu, że czyn jest moralnie słuszny, jeśli był motywowany przez odpowiednią cechę charakteru. Jednak większość poglądów zwolenników etyki cnót jest nieco bardziej złożona. Aby dokonać właściwego czynu, należy działać nie tylko ze względu na właściwą cnotę, lecz również dać jej wyraz we właściwej sytuacji – i to przez osobę, która wciela w życie pewien wzór cnót.

Sposoby uzasadniania norm etycznych

Podobnie jak w przypadku wyboru kryterium oceny działań, nie istnieje powszechnie akceptowany sposób uzasadnienia norm moralnych czy całych teorii etycznych. Odmienne tradycje czerpią swe nazwy od charakteryzujących je cech lub od historycznie ważnych filozofów, którzy bronili ich w swoich pracach. Do najważniejszych sposobów uzasadniania norm moralnych, które spotkać można w podręcznikach, zaliczyć należy: teleologizm Arystotelesa; hedonizm epikurejczyków (Epikur); perfekcjonizm stoików (Zenon z Kition); teistyczne uzasadnienia etyki, które sprowadza ją do teologii moralnej; nowożytne teorie praw naturalnych Hugo Grotiusa czy Samuela von Puffendorfa; teorie umowy społecznej Tomasza Hobbesa ([1954]) (kontratarianizm); Kantyzm i kantowskie teorie umowy społecznej (Kant [2002]; Rawls [1991]; Scanlon [1998]) (kontraktualizm);  intuicjonizm etyczny (Sidgwick [1907]; Moore [2003]; Ross [1930]; Prichard [1912]; Hartmann [1993]; Scheler [1987]); personalizm (Mounier [1960]; Wojtyła [1969]) oraz różne odmiany etycznego naturalizmu, które starają się sprowadzić etykę do pewnych nauk empirycznych takich jak biologia, socjologia czy psychologia. Każdy z tych nurtów reprezentowany jest przez współczesnych filozofów, którzy prowadzą ze sobą spór o ich wartość i konkluzywność.